Kulturowe role płciowe w powieści epistolarnej Julki Hlapec-Đorđević "Jedno dopisivanje. Fragmenti romana"

Celem wprowadzenia do interesującego mnie tematu kulturowych ról płciowych
w powieści epistolarnej Julki Hlapec-Đorđević pt. Jedno dopisivanje. Fragmenti romana, przedstawię skrótowy zarys rodzenia się idei feministycznych w końcu XIX wieku i początkach wieku XX na obszarze Wojwodiny i Nowego Sadu. Przestrzeń ta jest istotna dla mojej pracy ze względu na co najmniej trzy aspekty, mające ścisły związek z treścią utworu. Mimo iż główna bohaterka tej powieści Marija Prohaskova mieszka w Czechach, to urodzona jest i wychowana w Wojwodinie, podobnie zresztą jak autorka. Poza tym Prohaskova w swoich listach wspomina znane i zasłużone w Wojwodinie kobiety dr. Ksenję Atanasijević[1] i dr. Isadorę Sekulić, które poprzez demonstrowanie swojej indywidualności, ciągle mierzyły się z przeszkodami i niezrozumieniem[2]. Odnoszę też wrażenie, że kwestie, które porusza, będące źródłem zniewolenia kobiet, dotyczą raczej krytyki miejsc rodzimych aniżeli Czech, gdzie mentalitet čoveka i žene je mnogo bliži i oslobođen veriga patriarhalizma[3]. Takie założenie, pozwala przyznać ów zarysowi dodatkowo odpowiedni walor poznawczy, zaryzykowałabym nawet twierdzenie – uzupełniający intencje emancypacyjne Mariji Prohaskovej.

        I.      Początki idei feministycznych na obszarze Wojwodiny i Nowego Sadu

Długotrwała walka kobiet przeciwko różnym przejawom ich podporządkowania i zniewolenia, początkowo wystawiona była na jednostkowe starania odważnych, inteligentnych, nie rzadko przy tym samotnych kobiet. W ciągu XIX wieku rozwijają się jednak, zarówno w innych europejskich krajach jak i na serbskim gruncie, masowe ruchy kobiece[4], stanowiące moment przełomowy, naruszający dotychczasowe przekonania i ograniczenia, którym kobiety były poddane, a raczej poddawane w trwałej kulturze patriarchalnej. Współczesny serbski psycholog Žarko Trebješanin[5], w swoim referacie Stereotip o ženi u srpskoj kulturi[6] twierdzi, że pozycja kobiety w patriarchalnej kulturze, obiektywnie uważana była za naprawdę ciężką, czego może dowodzić zapis Vuka Karadžića (1787-1864): Kod sviju Srba žene su jako potčinjene muževima, a u Crnoj Gori drže ih gotovo kao robinje. Osim svojijeh ženskijeh poslova, kao da predu, tku, kuvaju, muzu itd, one rade i najveći dio poljskijeh i drugijeh poslova, koje inače ljudi rade. Često se može vidjeti kako se žene s teškijem teretom vuku preko stijena i planina, a muž ide prazan s puškom o ramenu i čibukom u ruci. I pri svem tome žena je srećna, ako dobije muža, koji je pored toga ne tuče bez ikakva povoda, samo što mu se tako prohtije […][7]. Można by w tym miejscu przytoczyć wiele narodowych, serbskich przysłów traktujących na ten temat, gdyż to w nich zawarte są stereotypowe przedstawienia kobiet i stosunku otoczenia do nich. Odkrywają one wcześniejszy, archaiczny wręcz obraz świata, który uchwycony został w konkretnych językowych zwrotach. Reprezentatywnym i moim zdaniem najbardziej dosadnym przykładem przysłowia, będącym esencją męskiego punktu widzenia, gdzie kobieta przedstawiona jest jako „coś” niższego i podległego mężczyźnie jest: Žena je žena, a muž je čovek[8]. Z jednej strony, w języku serbskim słowo žena oznacza zarówno dojrzałą istotę płci żeńskiej, ale też żonę. Z drugiej strony słowo čovek oznacza dojrzałą istotę, ale też mężczyznę. Natomiast kiedy jednocześnie zestawia się wyrazy: čovek i žena, implikuje się, że kobieta nie jest człowiekiem w prostym znaczeniu tego słowa, że jest mniej wartościowa w stosunku do mężczyzny, oznacza związek czegoś nadzwyczajnego i niższego, silniejszego i słabszego, podległego.

W patriarchalnej rzeczywistości drugiej połowy XIX wieku, prawdziwą rzadkością były kobiety udzielające się w publicznym i kulturowym życiu. Rozumiejąc i odczuwając głęboką zależność, zdeterminowane zdecydowały się postawić pytania dotyczące swojej sytuacji, co wymagało wówczas niemałej śmiałości[9]. Obszar Wojwodiny i Nowego Sadu jest miejscem, w którym po raz pierwszy pojawią się kobiety udzielające się w różnych sferach życia publicznego[10]. Ruchy Serbek na terytorium Austro-Węgier, mają największe znaczenie w końcu XIX wieku, ponieważ jest to okres powstawania pierwszych, ważnych aktywizujących je instytucji. Tworzą one fundamenty dla późniejszej działalności kobiet, ale są również znaczące ze względu na ich masowy charakter[11]. Początkowo podstawowym celem wszystkich powstałych organizacji[12] jest troska o biednych i opuszczonych ludzi oraz inna pomoc humanitarna[13]. Później natomiast, działalność ta nieco się przekształca i nabiera charakteru feminizującego, gdzie ważnym zwrotem jest rozwój kobiety jako jednostki, polegającym początkowo m.in. na zakładaniu specyficznych fundacji, dzięki którym pomaga się biednym, osamotnionym dziewczynkom, powstają również fundusze dla utalentowanej młodzieży żeńskiej, schroniska dla starszych kobiet i przedszkola[14], odciążające matki od ciągłej opieki nad dziećmi. Podczas zakładania szkół dla dziewczynek, stowarzyszenia kobiet podejmują walkę o prawo kobiet do nauki we wszystkich szkołach i na wszystkich uczelniach wyższych. Powstają nowe organizacje, zachęcające do rozwoju fizycznego[15], jak również zrzeszenia, których program zawierał wyraźne akcenty feministyczne, uwzględniające zwłaszcza ochronę praw kobiet np. izjednačavanje žena i muškarca u pravima i dužnostima[16] borba protiv seksualno uznamiravanja žena na radnom mestu, borba za reformu tadašnjeg brano prava, mówi się też o prostituciji, o ekonomskom izrabljivanju žena[17], oraz organizowanie „socjalnych kursów” dla kobiet sa ciljem da se žene uvedu u sve važne probleme i pitanja društva, države i položaja, uloge i prava žene u durštvu[18]. W latach `20 XX wieku członkinie Matice naprednih žena[19] zorganizowały, dzięki Narodowemu Uniwersytetowi, bezpłatne wykłady z różnych gałęzi nauk, podczas których najbardziej cenionymi wykładowczyniami okazały się m.in. Draga Dimitrijević, Ksenja Atanasijević i dr Julka Hlapec-Đorđević[20].

Feminizm jako część nacjonalnego programu, jawnie określanego jako borba protiv društveno propisanih i podeljenih polnih uloga[21], był możliwy tylko dzięki okolicznościom historycznym drugiej połowy XIX wieku[22]. Rozwijające się idee socjalizmu, dążące do zmniejszenia nierówności społecznych, mające zresztą związek z ukształtowaną w filozoficznej tradycji Zachodu ideą wolnej jednostki ludzkiej, której nowoczesne państwo winno gwarantować podstawowe prawa, było traktowane przez czołowe przedstawicielki nurtu feministycznego nie tylko jako postulat dotyczący samych kobiet, bowiem równoczesnym ich celem była chęć przeobrażenia dotychczasowego symbolicznego porządku kulturowego[23]. Najbardziej znanymi feministkami początkowego okresu były m.in.: Milica Stojadinović Srpkinja (1828-1878), kładąca nacisk na zaniedbaną wówczas edukację dziewcząt, która była jej zdaniem przyczyną beznadziejnego położenia kobiety w małżeństwie[24], Draga Dejanović (1840-1871), która jako pierwsza poruszyła problem ekonomicznej niezależności kobiet; w swojej książce Emancipacija Srpkinja, wydanej w 1870 roku, pisze m.in. o jednakowym prawie do nauki chłopców i dziewcząt, jak również o prawie do samodzielnego zarabiania pieniędzy przez kobiety, które według niej niewątpliwie prowadzi do wyzwolenia się spod patriarchalnej dyscypliny, przywiązującej żony do domu i małżeństwa, w którym brak moralnej sprawiedliwości i porozumienia[25]. Siostry Milica (1854-1881) i Anka Ninković (1855-1923), pierwsze polityczki w Serbii aktywnie uczestniczące w politycznej walce o miejsce socjalnego programu, założyły pierwszą prywatną wyższą szkołę dla dziewcząt w Kragujewcu[26]. Najwcześniejszą a zarazem najtreściwszą rozprawę o serbskim feminizmie pt. Žensko pitanje, napisała Zorka Janković (1870-1926). Śledząc historię ruchu feministycznego, ocenia pozycję kobiety w wielu europejskich państwach. We wstępie definiuje žensko pitanje jako zbiór problemów i wymagań, dotyczących społecznego i ekonomicznego położenia kobiet, które poszczególne epoki formułują jako sprawy do rozstrzygnięcia i wypełnienia. W Serbii, kluczem do rozwiązania ženskog pitanja była jej zdaniem edukacja kobiet: moderno žensko pitanje nije samo pitanje hleba, no i pitanje obrazovanja i morala, kao pitanje hleba obuhvata samo pojedine staleže; kao pitanje obrazovanja obuhvata svekolike ženskinje; kao pitanje morala obuhvata celo čovečanstvo[27]. Dr Vladislava Polit (1886-1940) w tekście O feminizmu, zawarła w formie krótkiego manifestu całą istotę feminizmu: ni jedan zdravi i pošteni muškarac ne kaže da je žena samo materija, i da je ovaj svet Bog stvorio samo za muške. Ni jedan ne veli da je žena alogična i amoralna. To mogu da kažu samo bolesnici. Žena nije inkarnacja greha. Ona vrši funkciju čovečanskih dužnosti i tako je deo univerzuma. Ništa drugo i nećemo! Priznajte nam i vi Srbi, svi ostali, koji nas gledate s ramena, da smo mi ženskinje deo univerzuma, da imamo svoju eksistenciju, svoju duhovnu esenciju, da smo sastavljeni iz višeg i nižeg vota, iz oblika i materie ujedno, da imamo svoju volju, svoje telo i svoj duh, kojim samo mi raspoložemo i da sve to imamo i bez vas muških[28]. 

Julka Hlapec-Đorđević  

Isidora Sekulić (1877-1958) dziś bardziej znana jako znakomita pisarka (Saputnici, Pisma iz Norveške, czy Zapisi) aniżeli członkini stowarzyszenia Ženski pokret, chroniący prawa kobiet i wspierający ich edukację. W tekście Ima li pravo Konstantin Bruner?, wskazując raczej na kulturowe role płciowe, jakie wykształciły się w patriarchalnym świecie, zwraca uwagę na poddaństwo kobiet wobec mężczyzn: nijednom bogu nije tako teško služiti kao čoveku. A žena robuje čoveku, a rob gubi svoju dušu[29]. Jednak najbardziej interesującą mnie kobietą przełomu XIX i XX wieku jest Julka Hlapec-Đorđević (1882-1969), znana jedynie w wąskim kręgu zainteresowanych tematyką feminizmu w Serbii, bądź też literatury „pisanej przez kobiety”[30]okresu modernizmu. Była pierwszą kobietą z tytułem doktora filozofii w monarchii austro-węgierskiej. Mimo iż jej dorobek literacki nie jest obszerny[31], to jednak Svetlana Tomin – dr wydziału filozofii w Nowym Sadzie oraz Svetlana Slapšak – prof. Studiów Humanistycznych w Ljubljanie, uznały Julkę Hlapec za autorkę najważniejszych rozpraw feministycznych w Serbii[32]. Dzięki jej doskonałemu wykształceniu w dziedzinie filozofii i socjologii, wyznaczyła problemy feminizmu w odniesieniu do socjalizmu, marksizmu, chrześcijaństwa a zwłaszcza faszyzmu[33]. Swoje artykuły i eseje wydawała na łamach różnych czasopism: Latopis Matice srpske, Ženski pokret, Srpski književni glasnik, Život i rad. Zajmowała się również tłumaczeniem tekstów głównie z języka czeskiego na serbski. Najbardziej znaczącymi dla spuścizny feminizmu są jej rozprawy teoretyczne[34]. Twierdziła, że bycie feministką oznacza jednocześnie bycie: praktični socjolog, upućeni teoretičar, esteta i kulturni stvaralac, pedagog žena i kritičar kulture, mora biti naprosto mnogo prisutni[35].

                                         II.      Kulturowe role płciowe w powieści epistolarnej Julki Hlapec-Đorđević 

pt. Jedno dopisivanje. Fragmenti romana

Jedno dopisivanje. Fragmenti romana jest powieścią epistolarną, która w kręgach badaczy literatury, przez długi czas była niedocenianą formą ekspresji literackiej[36]. Jest prawdopodobnie pierwszym tekstem w literaturze serbskiej w pełni reprezentującym ten gatunek[37]. Wydana została po raz pierwszy w 1932 roku, jej drugie wydanie natomiast pojawiło się po siedemdziesięciu latach w 2004 roku, co może świadczyć o niewielkim zainteresowaniu twórczością Serbek tego jakże ważnego okresu dla literatury serbskiego modernizmu. Trudność dostępu do tekstów źródłowych i opracowań dotyczących początków literatury kobiecej, czy też fakt pominięcia większości pisarek przełomu XIX i XX wieku przez serbskiego historyka literatury Jovana Deretića w Istoriji srpske književnosti (1983), wywołują wrażenie jakby pisarki w serbskiej literaturze w ogóle nie istniały albo też zajmowały w niej marginalne miejsce[38]. Jedynie Stanko Korač w książce Srpski Roman između dva rata 1918-1941 (1982) wspomniał o wyżej wymienionym utworze Julki Hlapec, jako o odnowieniu miłosnej powieści epistolarnej, sprawiającej wrażenie niespodzianki[39], spłycił jednak jej sens do tematu miłości, pisząc: odmah treba da kažemo da je ovu knjigu pisala žena koja nije bez pameti i bez osećanja i da je ona nastojala da izrazi istinsku čovekovu potrebu za ljubavlju i da su nju manje mogle zanimati druge teme u čovekovom životu od ove ljubavne[40]. Moim zdaniem pojawiający się wątek miłosny, mimo iż żywo przeplata się przez całą korespondencję dwojga respondentów, ma jednak poślednie znaczenie, służy on bowiem wyeksponowaniu poglądów obojga na współczesne im zjawiska kulturowe. Współcześnie temat serbskich pisarek i ich twórczości, m.in. Julki Hlapec-Đorđević jest podejmowany głównie przez ośrodki zajmujące się studiami kobiecymi, jak Centar za ženske studije i istraživanja roda z Belgradu czy Ženske studije i istraživanja z Nowego Sadu. Szczególnie pomocne w realizacji mojego tematu okazały się prace serbskich autorek Svetlany Slapšak, Gordany Stojaković, jak również Magdaleny Koch, doktor Uniwersytetu Wrocławskiego.

Korzyściami wypływającymi z zastosowania formy listu, nie tylko przez Julkę Hlapec ale i innych pisarzy[41] XX wieku, jak przypuszcza dr Koch, są jej synkretyczne właściwości i możliwości egzystowania „na granicy” i „pomiędzy”[42], czyli swobodne łączenie listu z innymi gatunkami jak np. dziennik, autobiografia, powieść, esej i inne. Atrakcyjność tej formy dodatkowo wzmocniona jest poprzez pierwszoosobową narrację, umiejscowienie świata przedstawionego w intymnych granicach „Ja”[43], dająca sposobność na wyrażenie indywidualnego, subiektywnego punktu widzenia.[44] W utworze Jedno dopisivanje wyraźnie przeplatają się cechy trzech rodzajów literackich – epiki, ponieważ istotna jest warstwa zdarzeniowa, rozgrywająca się w drugiej połowie lat `20 XX wieku, liryki - ze względu na wyznania osobiste, oraz dramatu - poprzez wyeksponowanie dialogowości[45]. Kompozycja zbudowana jest z czterech zaznaczonych w tekście graficznie jak i zdarzeniowo części, w których jedyną funkcją narracyjną pełnią listy, wymieniane pomiędzy dwojgiem dorosłych i wykształconych ludzi – Mariją Prohaskovą, absolwentką filozofii i Otonem Šrepanem, doktorem medycyny. Julka Hlapec poprzez wprowadzenie dwóch odrębnych, opozycyjnych do siebie podmiotów – kobiety i mężczyzny, tworzy rzeczywistość na zasadzie polemiki i kontrastu między nimi. Dekonstruuje kobiecość i męskość, zrywając ze stereotypowymi wyobrażeniami kobiety, wiązanymi z nieświadomością, macierzyństwem, przywiązaniem do rytmu zajęć domowych, czy apoteozą piękna, zaś męskość nie jest tutaj wcieleniem śmiałości, rezolutności, zdecydowania czy stanowczości[46].

Bohaterowie poznali się podczas studiów w Wiedniu, jednak później ich drogi się rozeszły. Oboje założyli rodziny, w których zresztą nie czują się szczęśliwi. Marija, poślubiwszy Czecha zamieszkała wraz z trójką dzieci w Pradze, Oton natomiast z żoną i dwójką dzieci w Ljubljanie. Korespondencję rozpoczyna Prohaskova po około dwudziestu latach przerwanej znajomości, chcąc zaznać szerszych informacji dotyczących życia niedawno zmarłej pisarki[47], o której bohaterka pisze studium. Pamiętała bowiem, że Šrepan osobiście poznał ją w Pradze, kiedy razem studiowali. Już w pierwszym liście Marija ujawnia swoje emancypacyjne przekonania, wyrażając uznanie dla publicystki Z.K za jej dążenie do odrębności, uwolnienia się od narzuconych przez kulturę norm ograniczających w tym wypadku wolność kobiety: Ona je imala i punoj meri ono što je meni nedostajalo: smelost sledovati svome uverenju, kako reče Ibsen „živeti po zakonima svoga Ja” (s.9). Marija była zafascynowana jej twórczością, jej filozofią, ale zapewne i wizerunek Z., która: u Trstu pohađala barove u muškom odelu da što bolje upozna goste (s.11), symbolicznie manifestujący zerwanie z powszechnie przyjętymi normami określającymi ubiór kobiecy i męski, miał tutaj znaczenie. Można też odczuć pretensję oraz zniechęcenie do współczesnego, tradycyjnego, patriarchalnego społeczeństwa, w którym kobieta ukazująca choć odrobinę indywidualności jest krytykowana i marginalizowana. Wykorzystując realia XX wieku, Prohaskova śmiało porównuje kobietę do wystrojonej marionetki, od której powszechnie przyjęte normy wymagają spełniania podstawowych powinności i wcielania się w różne role: Izgleda da je za sada jednoj intelektualno razvijenoj i svoga čovečanskog dostojanstva svesnoj ženi vrlo tešo doći do društvne ravnoteže, a kamoli osećanja sreće. Sputana obavezama i predrasudama, stisnuta u kalupe, gotove za ispijene mučenice ili nacifrane lutke, njihova silna individualnost nailazi svugde ne prepreke i nerazumevanje (s.9). Motyw kobiety będącej zaledwie „dodatkiem do mężczyzny” pojawia się w powieści raz jeszcze, kiedy to Oton wyjeżdżając na konferencję fizjologów do Sarajewa, zabiera ze sobą swoją żonę. Marija wytyka mu, jego przywiązanie do męskich, powierzchownych zwyczajów demonstrujących ich opiekuńczość i władzę nad kobietą, którą mają wówczas zadowolić wystawne przyjęcia i spotkania z innymi „żonami”: Ti ideš po svojoj prilici, kao većina na kongrese, da se pokažeš i da daš prilike ženi za paradiranje u velikim toaletama. Ja nisam uopšte protiv zloupotrebe, da se pri javnim oficijelnim priređivanjima povedu supruge i da im se dadu naročite počasti. Nažalost, ni ovde nije bolje, štaviše, socjaliste idu u svojoj rodbinskoj revnosti dalje nego feudalne aristokrate i patriarhalni buržuji. Oni povedu svoje žene svuda, na internacjonalne kongrese u Ženevi kao na proslavu vatrogasaca u obližnja sela (s.97).

Odstawiając na moment kwestie zniewolenia kobiet, które poruszane są wyłącznie
z inicjatywy w Mariji Prohaskovej, przejdę do omówienia relacji, jaka zawiązała się pomiędzy Otonem a Mariją, ponieważ to dzięki niej dochodzi do szczerych i osobistych rozmów. Tematyka wymienianej korespondencji, dotycząca początkowo pisarki Z.K, już po kilku listach zmienia swój charakter, wkraczając w sferę życia prywatnego. Oboje opowiadają o swojej sytuacji życiowej, swoich rodzinach, przesyłają sobie zdjęcia. Momentem, który rozpoczyna flirt pomiędzy przyszłymi kochankami, jest przywołanie przez Otona ich wspólnego epizodu, czyli rozbudzenie wspomnień z czasów studenckich. Młodzieniec wówczas był bardzo zakochany w Mariji i otwarcie, bez onieśmielenia o tym pisze: veran, zaljubljen, odan do posljednjeg dana naše uzajamnosti. […] Skrušeno sam klečao pred kanapetom, dok su mi od uzbuđenja bila, gonjena pritiskom kipuće krvi, letela, a prsti od požude konvulzivno se grčili. […] Za mene ste vi stojali ne samo visoko nad svima drugim ženama, nego ste bili svetinja. Stideo sam se svoje požude i pre bih se bio osakatio nego da Vas dodirnem ili Vas sa priznanjem svojih osećanja uvredim (s.24-25). Između nas razvila se izvanredno lepa i poletna harmonija duša koja me je podstrekavala na rad, vodila u sfere apstraktnog mišljenja […] (s.20). Osnowa korespondencji właściwej dla pierwszej części dzieła Jedno dopisivanje, której granice wyznaczają okres do momentu pierwszego spotkania bohaterów, jest niemalże wyłącznie zbudowana na ciągłym powracaniu myślami do przeszłości: setio sam se divne harmonije koja je nama za prvih godina našega poznanstva vladala i povratak u turonu sadašnjost mi je bilo nadasve težak (s.48). Respondenci tworzą wzajemne wizje siebie na podstawie młodzieńczych wyobrażeń: čekam da dođem kući da Vam napišem pismo, tj. ja samo nisam svesna, pišem li dr. Šrepanu, lekaru u Lubljani, ili studentu medicine u Beču (s.52). Towarzyszy temu upoetyzowany styl pisania widoczny często w listach Otona Šrepana, który z obawy przed utratą wyidealizowanego obrazu Mariji Prohaskovej wzbraniał się przed ich spotkaniem: […] kako se sunce moga života povuklo za oblake, nije dolazila moja bračna vernost u opasnost. Posle dvadeset godina razvedrava se opet nada mnom nebo, samo ne znam da li prolazno ili trajno. Bojim se da će moja zvezda kao komet brzo iščeznuti sa firmamenta i ostaviti me opet u tamnini (s. 48-49). […] Vi ste bili ideal oko koje se vremenom stvorila auroela svetiljke. […] nosimo u duši idealizovane predstave jedno o drugome, ostavimo neka nam svetle do konca vota (s.49). Bohater prezentuje postawę romantyka, która kłóci się z racjonalną osobowością Mariji. Obok centralnego „kocham” są typowe dla tego aktu mowy miłosne rekwizyty: wyrazy podziwu (Dušo moja draga, koliko poezije i lepote ušlo je sa Tobom u moj život! (s.115), Kada smo se posle dugih godina prvi put poljubili, bio mi je kao da se otvara nebo i da odjekuju u mojoj duši najlepše simfonije sveta (s.63)), zapewnienia o wiernej i stałej miłości (Da sam znao da ćeš mi po drugi put pokloniti svoju naklonost, nikada se ne bih oženio, […] odmah bih bez premišljanja raskinuo stare veze (s. 67-68) albo: moje oči vide samo Tebe, moje uši čuju samo Tvoj glas, moje ruke glade samo Tvoj nežan obraz. Ja sam Tebe sasvim upio u sebe (s.136)), pragnienie bliskości (želju da se upijem u Tebe i u naručiju s Tobom ugasim plamen strasti što u meni bukti (s.66)), chęć oddania całego siebie, czy niemożliwość życia bez ukochanej (što se više od Tebe udaljujem, tim žalosniji postajem. Smej mi se, često ne mogu da zadržim suze i plačem (s. 137). Bardziej lub mniej egzaltowane opisy doświadczanych uczuć są niemal regułą w literaturze XIX i XX wiecznej, nie tylko romansowej; towarzyszą wyznaniom lub są ich znakiem, zastępując słowo kocham – zwłaszcza w romantyczno-sentymentalnym nurcie literatury popularnej[48]. Pozycja, jaką przyjmuje odbiorczyni listów Otona jest bezwzględnie kontrastowa. Prohaskova jest realistką, jest kobietą nowoczesną, bezpośrednią w wyrażaniu i formułowaniu swoich myśli, którą po pewnym czasie zaczyna denerwować jego wzniosłe, kwieciste mówienie o uczuciach: Po Tvojim sopstvenim rečima jedva si u Dalmaciji imao časa da napišeš dve dopisnice. To bi odgovaralo sastanku od pet minuta. Dobro što znam da se zadovaljavaš tako kratkim sastankom, jer me ljubiš rečima. Teoretično sam ja Tvoje sunce. Tvoj ideal, Tvoja velika ljubav, Tvoja jedina prava sreća – šta još: mesec? Zvezde? (s. 109), Vi svoje izraze vadite iz riznice starih trubadura i viteza. Zacelo ste u mladosti čitali ljubavnu korespondenciju Musset-a i George Sandove. „Sunce za oblacima”, „Ideal i boginja” (s.32), […] Zašto ste me uveličavali, dizali u nebo, postavljajli među odabranike božije? Hranili ste u meni želje i nade a da ne mislite na nijihovo ispunjenje. Ništa ne mrzim kao neiskrenost i baš ja sam joj postala žtrva. Stidim se sebičnosti kojom je prožeto Vaše pismo (s. 52). Jej wstrzemięźliwość od poetyckiego wyrażania uczuć i przyjęcia cech stereotypowo uznawanych za „męskie”, takich jak: władczość, trzeźwość umysłu, przewaga intelektualna, zmierzają do przełamania zakorzenionych w kulturze konwencji dotyczących postrzegania obu płci. Według Lacana, kobieta mówi dopiero wówczas, gdy porzuca swą kobiecą pozycję pięknego obiektu i zajmuje pozycję męskiego podmiotu[49].

Pozostając jeszcze przy języku, jakim posługują się autorzy listów, warto by przy tej okazji wspomnieć o jeszcze jednej, istotnej właściwości, jaką jest tabu językowe. Przypatrując się warstwie semantycznej języka, można zauważyć, że każde z respondentów zupełnie inaczej nazywa te same zjawiska, czynności czy zachowania. Po raz kolejny uwydatniony jest kontrast osobowości pomiędzy Prohaskovą a Šrepanem. Marija, opowiadająca się po stronie dyskryminowanych kobiet, jak zresztą sama o sobie mówi: fanatyk ravnopravnosti i ekonomski nezavisna (s.14), w tym wypadku występuje przeciwko pomijaniu tematów związanych z fizjologią kobiety, będące niczym innym niż lekceważeniem kobiet już na poziomie języka. Przyjmując powszechną dziś tezę, o tym, że sfera języka jawi się jako ta, w której zakodowane są kulturowo funkcjonujące poglądy na świat, formy pojęciowe, systemy terminologiczne, normy i wartości[50], można stwierdzić, że konwencje zawarte w języku są rezultatem zwyczajów i tradycji, w tym wypadku milczącej zgody czy umowy społecznej. Są po prostu tabu obowiązującymi daną społeczność wraz z zasadami jego przestrzegania (lub też omijania)[51]. Zenon Leszczyński zauważył, że: jeśli dany wyraz, wyrażenie nałożone jest tabu, to zjawisko które on nazywa może być zbywane milczeniem albo w miejsce tabu-wyrazu pojawia się określenie zastępcze, nie będące inkryminowaną nazwą wprost – czyli eufemizm[52]. Eufemizm, obok aluzji, to „granie z milczeniem”, próba „dotknięcia milczenia niebezpiecznego”, nazwania tego, co jest zakazane, co ma pozostać milczeniem[53]. Współczesne tabu ma głównie charakter społeczny (a nie magiczny czy religijny). Dotyczy on bowiem zakazu mówienia o pewnych obiektach (osobach, przedmiotach, czynnościach) lub poruszania pewnych tematów, uważanych za niebezpieczne, kontrowersyjne, przykre czy wstydliwe (starość, seks)[54]. Chyba najbardziej reprezentatywnym przykładem zgrabnego zastąpienia kłopotliwej z męskiego punktu widzenia kwestii porodu, jest wypowiedź Otona: Bog nam je dao dvoje dece, devojčicu i sina, koje žena brižno vaspitava i neguje (s. 30). Zwrot ten zostaje od razu zdetabulizowany w należyty sposób przez Mariję: „Bog Vam je dao dece”. Dobro što ste mi to pisali, ja bih inače mislila da se to desilo posle seksualnog općenja sa ženom (s. 32). To, że kobiety rodzą dzieci jest powszechnie wiadome, lecz fakt ten uzyskuje różne uznanie i różną złożoność w zależności od kultury[55]. W społeczeństwie zachodnim kategorie „kobieta” i „matka” zachodzą na siebie w namacalny i klarowny sposób. Poglądy odnoście postaw wobec kobiet są istotnie związane z poglądami dotyczącymi małżeństwa, rodziny, domu, dzieci i pracy. Pojęcie „kobieta” jest tworzone właśnie poprzez różnorakie łączenie tych idei, natomiast indywidualne kobiety odpowiednio konstruują siebie poprzez kulturowo dane definicje kobiecości. Rezultatem jest definicja „kobiety” zawsze zależnej od pojęcia „matka”[56]. Prohaskova wkraczając na obszary objęte tabu (macierzyństwo, kobiety niespełniające matczynej roli lub te, dla których bycie matką i żoną jest prawdziwą udręką itp.), przyjmuje postawę służącą emancypacji, uwalnianiu od wszelkich mitów kulturowych, tabu, zakazów, systemów opresji, słowem od wszystkiego, co krępuje jednostkę. Stara się zerwać z obrazem „idealnej matki”, pod którą kryje się: tip matere kao što je bila moja mama i veliki deo njene generacje. Za njih su deca bila zbilja sve, ličnog života one nisu imale. U decu su te matere polagale svoje želje, nade i ambicije […]. Moje „Nebo” ipak nisu samo deca, kao što je to bio slučaj kod moje mame […] (s. 35). Macierzyństwo nie jest jej sposobem na życie. Stara się patrzeć na dzieci w odrębnej od siebie kategorii, o czym świadczą jej indywidualne sądy o każdym z nich, jak również wyraźne zaznaczenie swojej jednostkowości między dziećmi: imam dve kćeri […] i sina […]. Najbolje harmoniram sa strarijom kćeri. Mlađa mi zadaje brie zbog svoga egoizma. Sin je nepoverljiv, pedantan i neizmerno štedljiv, kao njegov otac. Vrlo ih volim, iako me svojom burnom vitalnošću katkada nerviraju (s. 15). Najviše me ljuti što su i deca počela da me jede i komandiraju. Oni, zbilja, svi misle da sam radi njih na svetu, i da nemam drugih dužnosti i interesa nego onih koji se odnose na njih (s. 90-91). Vidite, dragi Otone, da nisam žena a la carica Milica i majka Jugovića (s. 37).

Ostatnim zagadnieniem, jakie zamierzam zanalizować jest instytucja małżeństwa, ponieważ opozycja pomiędzy płciami jest zwykle z założenia oparta na opozycji pomiędzy małżonkami (a nie np. pomiędzy rodzeństwem)[57], tak więc najbardziej wyraźną sferą prezentującą tutaj ów dwoistość ról płciowych jest właśnie związek małżeński. Paradygmat męskości ukazany jest w tej powieści w sposób tradycyjny, który K. Arcimowicz określa jako dominację i specjalizację w określonych dziedzinach. Opiera się na dualizmie ról płciowych, asymetryczności cech męskich i kobiecych. Wymaga od mężczyzny podporządkowania sobie innych mężczyzn, kobiet i dzieci[58]. Mimo wielu różnic odnośnie społecznego, stereotypowego jak mogliśmy się przekonać kojarzenia osobowości męskiej, postać Otona Šrepana nie odrywa się jednak od podstawowych wymagań w związku z rolą, jaką mężczyzna powinien pełnić w różnych dziedzinach życia. Główne powinności, jakie przypisane są męskiemu kompleksowi w ramach instytucji małżeństwa, głęboko zrośniętemu z obrazem ojca, to m.in.: zabezpieczenie potrzeb ekonomicznych czy wyznaczanie nakazów i zakazów moralnych, implikujące jednoznacznie posiadanie autorytetu i władzy[59]. Świadomy swoich zobowiązań Oton w „najbardziej męski” sposób wyraża swój punkt widzenia, który tak bardzo krytykowany był przez serbskie feministki w XX wieku[60]: Ti zaboravljaš da imam porodicu i da sam zakonom i savešću obavezan da se za njihovo blagostanje brinem. Oni su bez branitelja, slabi i nesamostalni, upućeni na mene (s. 99). Radim da im osiguram budućnost i da ih poštedim od poniženja i socjalne nepravde, pod kojom sam patio ja (s. 30). Drugą męską postacią, którą poznajemy tym razem wyłącznie z subiektywnej relacji Prohaskovej, jest jej mąż. Pomimo, iż Marija przedstawia go w odniesieniu do siebie, zdobywamy pewien fragmentaryczny obraz jego osobowości: Muž mi je naložio da dam za njega kod kuće šiti rublje, kuvati kompote itd…. Momentano sam „idealna žena”, tj. svoje interese sam posve potisnula, nemam ih uopšte, ne živim svoj život nego dopunjavam tuđe, pomažem da muž i deca svoju ličnost mogu dovesti od zraza (s. 90). Powyższy cytat wskazuje z jednej strony na podstawowy, „naturalny” zakres obowiązków domowych „prawdziwej żony”, a z drugiej oczekiwania męża wobec niej. Instytucja małżeństwa w obu przypadkach przedstawiona jest z perspektywy ekonomicznej, stosunków, jakie panują w przeciętnej rodzinie serbskiej, opartej na swoistej wymianie, zasadzie wzajemności. Mężczyzna (mąż), wkraczając w sferę publiczną, odpowiedzialny jest za utrzymanie rodziny, tymczasem kobieta (żona) przynależna do sfery domowej, odwdzięcza się za zapewniony byt. W inny sposób może kojarzyć się, jednak moim zdaniem tylko pozornie, temat małżeństwa w epizodzie Mariji i Otona za czasów studiów, bowiem aspekt ekonomiczny zostaje zatarty na rzecz wielkiej miłości młodzieńca. Jedynym wówczas wyjściem na zdobycie ukochanej było małżeństwo, o którym Marija nie chciała w ogóle słyszeć. Konsekwencja porzucenia szkoły dla wyjścia za mąż, swojego nazwiska i nawał obowiązków czyhających na kobietę-żonę-matkę, sprawiła, że rozwiązanie to wydało jej się absurdalne: Ja uopšte, a naročito onda nisam marila za brak i bila sam preneražena što ste i Vi otišli među prosioce. Već pomisao da bih morala napustiti svoje ime i da moja deca ne bi se zvala po meni, činilo mi je instituciju braka antipatičnom (s. 26). Vaša želja za brakom ima jedan drugi meni nejasni uzrok, što je povećalo mój otpor (s. 27). Pak šta bi bilo sa mojom čežnjom za saznanjem, naukom […] ljubav je jedno, brak je drugo, roditeljstvo treće, privatno domaćinstvo četvrto, a to sve se skupi, postavi na jednu kartu i pita se žena: hoćeš li ili nećeš? (s. 26). […] Najviše me je ljutila megalomanija tih ljudi, uverenje da za jednu devojku ne može biti većeg odlikovanja nego prosidba. […] Mreža obaveza, tradicija i uobraženih dužnosti postajala sve uža i teža. Ja joj se nisam mogla izvući (s. 27). Problemy, jakie poruszone są w powieści epistolarnej Jedno dopisivanje odzwierciedlają postawy kobiet walczących nie tylko w Serbii, ale i w innych krajach w XIX i XX wieku o wyzwolenie spod uciskającego ich systemu. Według Judith Butler kategoria kobiety pojętej jako wolny podmiot, walczący o równe prawa dla siebie, jest produktem patriarchalnego „systemu władzy”, przeciw któremu feminizm występuje[61]. Postawa bohaterki jest zatem wyrazem dezaprobaty dla panujących w kulturze norm i zachowań przyjmowanych zarówno przez kobiety jak i mężczyzn, uważając cały system patriarchalny za przestarzały, wymagający zmian w dobie nowych czasów: danas u doba trijumfa mašine, gde se za nekoliko sati preleti Ocean, privatno domaćinstvo, naročito ishrana se vodi staromodno na bazi patrijarhalnih i staleških uređenja srednjega veka (s. 118). Sherry B. Ortner, zastanawiając się nad istnieniem powszechnego przeświadczenia o względnej niższości kobiet w hierarchii bytu, zadaje pytanie, o wspólną wszystkim kulturom przyczynę, która wszędzie prowadzi do przypisywania kobietom niższej wartości. Jej odpowiedź zakłada, że kobiety wszędzie muszą być kojarzone z czymś, co każda kultura deprecjonuje. W jej przekonaniu tylko jedna rzecz odpowiada powyższemu opisowi – jest to natura w najogólniejszym znaczeniu[62]. Kultura próbuje kontrolować i przekraczać naturę oraz używać jej do swoich własnych celów. Ortner twierdzi, że kobiety są utożsamiane, czy też symbolicznie kojarzone, z naturą, podczas gdy mężczyźni są kojarzeni z kulturą. Ponieważ kultura próbuje kontrolować i przekraczać naturę, naturalne jest, że kobiety, dzięki swojemu silnemu związkowi z naturą, powinny również być poddane kontroli i ograniczeniom[63]. Takie oczywiste kojarzenie kobiet z dziećmi i rodziną zapewnia jeszcze jeden poziom do budowy kategoryzacji. Ponieważ kobiety są ograniczone do kontekstu domowego, główną sferą ich działania stają się stosunki wewnątrz rodziny w opozycji do mężczyzn, którzy działają w politycznej i publicznej sferze życia społecznego[64]. Marija Prohaskova stara się wychodzić poza te kategorie, czy też nawet próbuje je w pewnym sensie ze sobą połączyć, co miałoby zbliżyć ku partnerstwu w małżeństwie, a nie trwać przy niewolnictwie: nemam talenat za kuvanje. Otkuda „svaka” žena da ume kuhati? Šta bi muževi radili da ih pošlju na lov riba i divljači, kao što je podela rada nalagala muškarcu – naših predaka? Ja priznajem etičku vrednost i poeziju rodbinskog krba sa doma pečenim božićnim kolačima, ali ne znam zašto da se uvek samo žena na to žrtvuje. Muž od silne specjalizacije kod kuće je na teretu, ne ume ni dugme da ušije, žena radi pomalo sve, ali je izvan kuće nesposobna da se izdržava. Neka „svi” porodični članovi obavljaju racjonalan posao radi zarade, a neracjonalan u kući za radost i harmoniju porodičnog vota (s. 118). Efekt zniechęcenia i wypowiadania bezwzględnych opinii na temat dyskryminacji kobiet w serbskiej, patriarchalnej kulturze dodatkowo wzmocniony jest poprzez porównanie do doskonale znanych jej realiów czeskich, gdzie dotychczasowe, tradycyjne poglądy na sprawy płci, seksualności, męskości czy kobiecości ulegają widocznym przemianom, relatywizują się: ovde je druge shvatanje seksualnog života. Naš čovek vidi u ženi samo objekat za uživanje, koji valja iskoristiti, u najboljem slučajevima. Oseća za nju patriarhalno, sve što stoji izvan ograde braka je za njega đubre. Česi su u tom pogledu napredniji. Mentalitet čoveka i žene je mnogo bliži i oslobođen veriga patriarhalizma. Oni zajedno rade i zajedno uživaju, ne baš vrlo finim i otmrnim načinom, ali na cesti k izjednačenju, k dostojanstvenim polnom životu. Kod nas se drži vanbračno marerinstvo za sramotu, ovde za peh ili glupost (s. 46). Češka žena ima neobično silno razvijen elan vital, […] češka žena je divna, puna zdravog humora i nepojolebljive, ponešto trivijalne srdačnosti, […] češka žena stoji uvek na tlu realnog života, ne gubi svoj veliki optimizam (s. 50).

Podsumowanie

Poruszone w powieści epistolarnej J.Hlapec-Đorđević pt. Jedno dopisivanje. Fragmenti romana, problemy dyskryminacji, zniewolenia kobiet jak również krytyka kategorii płci, kobiecości i męskości w kulturze patriarchalnej są jednoznacznie odbiciem dążeń i nastrojów panujących w Serbii na przełomie XIX i XX wieku. Uważam, że autorka poprzez złamanie dotychczasowych, stereotypowych konstruktów kulturowych, objawionych poprzez m.in. wykreowanie silnego podmiotu kobiecego i słabszego męskiego, chce nakłonić kobiety do refleksji nad swoim traumatycznym położeniem, jak również zachęcić je do walki o swoje prawa, chce pokazać, że role zdeterminowane płcią, w jakie wcielają się zarówno mężczyźni jak i kobiety są efektem odwiecznej, patriarchalnej kultury. Dąży tym samym do stworzenia wizji społeczeństwa opartego na modernistycznych zasadach, uwzględniających kobiecą wrażliwość. Julka buduje również nowy typ erotyki, pokazując, że nie tylko kobiety zdolne są do egzaltowanych ekspresji miłosnych, jak również podkreślając dysonans pomiędzy małżeństwem a miłością. Na koniec pozwolę sobie zacytować Svetlanę Slapšak, która w komentarzu do drugiego wydania Jedno dopisivanje uznaje: Julka Hlapec-Đorđević nudi izvor čitanja politike lokacije, prekosa feminističkih ideja i ideologie preko granica žanrova i institucjonalnih ograničenja […], korporealnosti pisma, teorie i retorike zavođenja. To izvesno nije „mali roman", jedna redan pominjanja među grandioznim epskim poduhvatima svoga doba i istovremeno u bogatoj suvremenoj trivijalnoj produkcji, već autonomio, jedinstveno književno delo, primer ženskoga pisma koje je prevazišlo temporalnost i lokaciju, spremeno da Ga tek sada razumemo i cenimo[65].

Rezime

Namerom uvođenja do glavne teme kulturnih polnih uloga u romanu Julki Hlapec-Đorđević pt. Jedno dopisivanje. Fragmenti romana, predstavljam na osnovi knjige G. Stojaković Zamenite žene Novog Sada, kako se oblikovale feminističke ideje u Vojvodini krajem XIX i početkom XX veka, uzimajući u obzir organizacije, savezi žena i prve najvažnije moderne frministkinje koje su bile vezane rođenjem, školovanjem, ili kreativnim i aktivističkim radom sa Novim Sadom i Vojvodinom. Mislim da ovaj narct će pomoći razumeti zašto baš ove teme dodira junakinja ovog romana Marija Prohaskova, kao što na primer razlika između brakom i ljubavlju ili nepravedna raspodela kućnih obaveza, dualna uloga koju imaju u ekonomiji žene kao razlog njihovoh siromaštva. Nadalje razvijam najvažnije žanrovske probleme na koje ističe Marija Prohaskova, uočavajući da uloge koje muškarci i žene imaju u društvu ne zavise samo od bioloških razlika, već i od kulturnih, ideoloških obrazaca koji vladaju u tom društvu, da je patriarhalni sistem preovladajući kulturni obrazac ženskog postojanja. Rodne nejednakosti su raznolike i uglavnom se odnose na raspodelu resursa moći i vlasti, zaključuje da je u Srbiji rodni sistem dominacije okosnica ekonomskog i društvenog sistema. Prohaskova dovodi isto da su žene bile podređene kako u javnoj sferi tako i u privatnoj sferi porodice. Kućni rad se ne priznaje kao ekonomska vrednost, te najveća nejednakost postoji unutar porodice. U mom radu iskoristila sam isto iz etnografskih i teoretičnih izvora koje su dopunile i mislim izvadile sve postavljene pitanja u ovom romanu iz zapletnog konteksta u realnost.

Bibliografia:

1. Burszta W., Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998.
2. Dybel P., Zagadka „drugiej płci”. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i w feminizmie, Kraków 2006.
3. Hlapec-Đorđević J., Jedno dopisivanje. Fragmenti romana, Beograd 2004.
4. Jędrzejko E., Kita M., Wyznanie miłosne jako akt mowy. Tabu – konwencja – detabulizacja (?), [w]: Język a kultura, t. 21, Tabu w języku i kulturze, red. A. Dąbrowska, Wrocław 2009.
5. Moore H. L., Płeć kulturowa i status – wyjaśnienie sytuacji kobiet, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2005.
6. Koch M., …kiedy dojrzejemy jako kultura…. Twórczość pisarek serbskich na początku XX wieku (kanon-genere-gender), Wrocław 2007.
7. Krzak Z., Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007.
8. Kwaśny B., Polskie studia nad męskością, [w:] Zeszyty Etnologii Wrocławskiej, nr 1, Wrocław 2009.
9. Sawicka G., Konwencja a tabu językowe, [w:] Język a kultura, t. 21, Tabu w języku i kulturze, red. A. Dąbrowska, Wrocław 2009.
10. Stojaković G., Zamenite žene Novog Sada I, Novi Sad 2001.
11. Влајунц М.З., Жена  у народним пословцима, Српски етнографски зборник ио 3. Београд 1975.

Strony internetowe:

12. http://www.trebjesanin.info/
13. http://www.6yka.com/print/282
14. http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/gordana_stojakovic/tekstovi/liberalni_feminizam.pdf
15. http://www.agoncasopis.com/Broj_06/o%20poeziji/2_jelena_milinkovic.html
16. http://www.knjizara.com/index.php?gde=@http%3A//www.knjizara.com/pls/sasa/knjizara.s_to%3Fcttid.%3D14%26cpib%3D18769%26za%3D@
17. fotografia: http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/gordana_stojakovic/tekstovi/liberalni_feminizam.pdf

---

[1] Ksenja Atanasijević pochodziła z Belgradu, aczkolwiek razem z Julką Hlapec prowadziły bezpłatne wykłady zorganizowane przez organizację Matica naprednih žena. Por. G. Stojaković, Zamenite žene Novog Sada I, Novi Sad 2001, s. 33.

[2] Por. J. Hlapec-Đorđević, Jedno dopisivanje. Fragmenti romana, Beograd 2004, s. 9. Dalsze cytaty pochodzą
z tego samego wydania i przy następnych podaję stronę w tekście zasadniczym

[3] Ibidem, s. 46.

[4] Por. G. Stojaković, op. cit., s. 5.

[5] Žarko Trebješanin (1950) – serbski psycholog, urodzony w Belgradzie, bada i pisze o problemach psycholigii osobowości, psychoanalizy itp. Autor wielu książek psychologicznych i wstępów do opracowań folklorystycznych, antropologicznych i innych. Czytaj więcej: http://www.trebjesanin.info/. Data pobrania: 18.05.2010.

[6] Referat zamieszczony na stronie: http://www.6yka.com/print/282. Data pobrania: 20.11.2009.

[7] V. Karadžić, O Crnoj Gori, 1987, [w:] Ibidem.

[8] М.З. Влајунц, Жена  у народним пословцима, Српски етнографски зборник ио 3. Београд 1975, s. 142.

[9] Por. G. Stojaković, op. cit., s. 48.

[10] Prva srpska književnica 19. veka (Eustahija Arsić), slikarka (Katarina Ivanović), advokatkinja (Marija Milutinović). Feministkinja (Dragana Dejanović), prve političarke (sestre Ninković), pedagoškinja (Katarina Milovuk), gumice (Marija Todorović-Stanojević, Draga Spasić, Milka Grgurnova), kompozitorka (Jovana Stojković), raditeljka (Milka Marković), naučnica (Mileva Marić Ajnštajn), najveća dobrotvorka kod Srba (Marija Trandafil), urednice / vlasnice ženskog lista (Milica Tomić, Zorka Lazić), prva ratna dopisnica (Milica Stojadinović Srpkinja), književnica / urednica (Julijana Radivojević), fotografkinja (Mara Bogdanović). Źródło: G. Stojaković, op. cit.,s. 17.

[11] Spis kobiecych organizacji z 1896 roku, pochodzący z ilustrowanego kalendarza „Srpkinja”, wydany w Kikindzie Wielkiej: Dobrotcorna Gospojinska Zadruga za potpomaganje sirotine u Mitrovici (1871), Veliko-Kikindska Dobrotvorna Zadruga Srpkinja (1872), Prosvetna Zadruga Srpkinja u Starom Bečeju (1874), Srpska Žen. Dobrotv. Zadr. Sv. Nikolajevska Segedin (1876), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja u Subotici (1877), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja Novosatkinja (1880), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja Vrščanka (1883), Veliko Bečkerčka Dobrotvorna Zadruga Srpkinja (1884), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja u Beloj Crkvi (1885), Srpska Dobrotvorna Ženska Zadruga u Rumi (1886), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja Sentomaškinja (1886), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja Dubrovkinja (1887), Srpska Dobrotvorna Ženska Zadruga u Adi (1888), Srpska Dobrotvorna Ženska Zadruga u Vukovaru (1889), Srpska Dobrotvorna Ženska Zadruga u Inđiji (1889), Tursko-Bečejska Dobrotvorna Zadruga Srpkinja (1891), Melenačka Dobrotvorna Zadruga Srpkinja (1891), Srpska Dobrotvorna Ženska Zadruga u Dalju (1892), Zadar (1894), Dobrotvorna Zadruga Srpkinja PančevčKIH (1894). Źródło: G. Stojaković, op. cit.,s. 28-29.

[12] Organizacje: Dobrotvorna zadruga Srpkinja Novosatkinja, Društvo Marija Doroteja, Jevrejsko dobrotvorno žensko društvo (1876), Kolo srpskih sestara (1929) (Društvo ženskih sokola, Kolo naprednog ženskinja (Matica naprednih žena, Kora hleba (1925), Ženska stranka (1928), Žensko muzičko udruženje (1927-1941), Nemačko žensko društvo – Nemački savez žena, Svetska ženska cionistička organizacija, Mesni odbor Društva crvenog krsta, Ženska čitaonica „Posestrima” (1910), Evangeličko žensko dobrotvorno društvo „Tabitha”, Centralni savez čehoslovačkih žena u Kraljevini SHS (1921) itd.. O funkcjonowaniu wymienionych organizacji czytaj więcej [w:] G. Stojaković, op. cit., Novi Sad 2001, s. 26-40.

[13] Jevrejsko dobrotvorno žensko društvo – pomagało ludziom biednym, pozostającym bez opieki, zaopatrywało szpital wojskowey, założyło „javne kuhinje”, gdzie biedni mogli otrzymać jedzenie. Uczestniczyło w zakładaniu domu starców i sierot dla Żydów. Nemačko Novosadsko žensko društvo – pomoc osieroconym dzieciom i wdowom. Kolo srpskih sestara – dodatkowo pomagało uchodźcom z Istrii. Źródło: G. Stojaković, op. cit.,s. 13-40.

[14] Znaczącym osiągnięciem nowosadzkich stowarzyszeń były m.in.: założenie pierwszego serbskiego przedszkola (1892), Założenie i finansowanie Kobiecej szkoły rzemieślniczej (Ženska zanatska škola), założenie i finansowanie miesięcznika „Ženski svet”, który wychodził się nieprzerwanie przez 28 lat.

[15] Np. Sportsko društvo Juda Makabi, Devojački Soko. Źródło: G. Stojaković, s.31.

[16] Tezy stowarzyszenia Kolo naprednog ženskinja, por. G. Stojaković, op. cit., s. 32.

[17] Tezy stowarzyszenia Ženska stranka, por. G. Stojaković, op. cit., s.38.

[18] Tezy stowarzyszenia Kolo naprednog ženskinja, por. G. Stojaković, op. cit., s. 33.

[19] W latach 1921‐1941 w Nowym Sadzie działała Matica naprednih žena, jako pierwsza sekcja Maticy serbskiej.
Źródło:http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/gordana_stojakovic/tekstovi/liberalni_feminizam.pdf. Data pobrania: 10.05.2010.

[20] Por. G. Stojaković, op. cit., s. 33.

[21] G. Stojaković, op. cit., s. 48.

[22] Por. G. Stojaković, op. cit., s. 50.

[23] Por. P. Dybel, Zagadka „drugiej płci”. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i w feminizmie, Kraków 2006, s. 36-65.

[24] M. S. Srpkinja pisała na ten temat: da je izobraženje temelj opštoj sreći, ko Tome sme protivurečiti? Ono dovodi u potpuno sporazumljenje duša, na čemu se jedino i bračna sreća osniva […]. Źródło: G. Stojaković, op. cit., s. 48-49.

[25] Ibidem, s. 50.

[26] Ibidem, s. 50.

[27] Ibidem, s. 53.

[28] Ibidem, s. 56.

[29] Ibidem, s. 56.

[30] Mechaniczne utożsamienie terminu literatura kobieca z pojęciem literatura pisana przez kobiety oznacza dla Grażyny Borkowskiej pójście na łatwiznę i implikuje bezwarunkowy determinizm biologiczny. Dlatego też podstawowym kryterium klasyfikacji literatury jako kobiecej, powinien być sposób, w jaki podmiot mówiący w danym utworze dokonuje seksualnej samoidentyfikacji, bez względu na jego faktyczną płeć biologiczną. Kobiecość literatury konstruuje się więc wyłącznie na poziomie tekstu, a nie biologii. (Źródło: P. Dybel, op. cit., s. 59.) Pisze o tym również Jelena Milinković: Polna, biološka određenost, svakako, ne obezbeđuje i tip pisma, već se način pisanja svesno izgrađuje, pa tako nije dovoljno biti žena-pisac da bi se pisalo ženskim jezikom. Žensko pismo ne podrazumeva biološku datost žene, već osvešćenost onoga što je specifično žensko. […]Da bi nastalo žensko pismo neophodno je iznaći jezik koji ne briše telesnost nego telesno govori i time obezbeđuje analogiju između pisanog i telesnog, odnosno između tekstualnosti i seksualnosti. Žensko pismo nije samo beziki nego i jezičko-telesni čin jer je dublja svest o telu i produbljeno shvatanje seksualnosti neizostavni deo ženskog identiteta koji obezbeđuje doprinos stvaralačkim mogućnostima. Źródło: http://www.agoncasopis.com/Broj_06/o%20poeziji/2_jelena_milinkovic.html. Data pobrania: 22.05.2010.

[31] Sudbina žene, Kriza seksualne etike (1930), Jedno dopisivanje fragmenti romana (1932), Studije i eseji o feminizmu, Osećanja i opažanja (1935), Feminizam u modernoj književnosti (1937).

[32] Por. G. Stojaković, op. cit., s. 57.

[33] Por. S. Slapšak, Julka Hlapec- Đorđević Jedno dopisivanje: odgovor posle sedamdeset godina, [w]: J. H. Đorđević, op. cit., s. 155.

[34] Por. http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/gordana_stojakovic/tekstovi/liberalni_feminizam.pdf. Data pobrania 06.06.10.

[35] G. Stojaković, op. cit., s. 48.

[36] Por. M. Koch, …kiedy dojrzejemy jako kultura…. Twórczość pisarek serbskich na początku XX wieku (kanon-genere-gender), Wrocław 2007, s. 135.

[37] Ibidem, s. 149.

[38]Por. Artykuł Jeleny Milinković, zamieszczony na stronie czasopisma literackiego agon: http://www.agoncasopis.com/Broj_06/o%20poeziji/2_jelena_milinkovic.html.

[39] M. Koch, op. cit., s. 150.

[40] S. Slapšak, Julka Hlapec- Đorđević Jedno dopisivanje: odgovor posle sedamdeset godina, [w]: J. H. Đorđević, op. cit., s. 154.

[41] Forma listu zyskała w Serbii nowy charakter dopiero w XX wieku, przez stosujących ją: Jovana Dučića, Isidorę Sekulić, Miloša Crnjanskiego, Rade Drainaca, Jelenę Dimitrijević. Jednak narracja epistolarna cieszyła się największym powodzeniem wśród serbskich pisarek. Źródło: M. Koch, op. cit., s. 136-137.

[42] M. Koch, op. cit., s. 153.

[43] Ibidem, s. 154.

[44] Por. Ibidem, s. 153-154.

[45] Por. Ibidem, s. 151.

[46] Czytaj więcej na temat symboliki kobiety i mężczyzny, Z. Krzak, Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007, s. 19-22.

[47] Tożsamość pisarki ukryta jest pod inicjałami Z.K. Najprawdopodobniej chodzi o słoweńską pisarkę Zofkę Kveder (1878 – 1926). Czytaj więcej: M. Koch, op. cit., s. 150. Data śmierci Kveder, pomaga więc w ustaleniu początku korespondencji Prohaskovej i Šerpana, trwającej nieprzerwanie około 17 miesięcy, co można wywnioskować z konkretnych dat zamieszczonych w każdym liście.

[48] E. Jędrzejko, M. Kita, Wyznanie miłosne jako akt mowy. Tabu – konwencja – detabulizacja (?), [w]: Język a kultura, t. 21, Tabu w języku i kulturze, red. A. Dąbrowska, Wrocław 2009, s. 136-137.

[49] P. Dybel, op.cit., s. 430.

[50] W. Burszta, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998, s. 61.

[51] Por. G. Sawicka, Konwencja a tabu językowe, [w:] Język a kultura, t. 21, op. cit., s. 35.

[52] Ibidem, s. 34.

[53] Ibidem, s. 42.

[54] Por. G. Sawicka, op. cit., s. 38.

[55] H. L. Moore, Płeć kulturowa i status – wyjaśnienie sytuacji kobiet, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2005, s.326.

[56] Ibidem, s. 323.

[57] H. L. Moore, op. cit., s. 317.

[58] B. Kwaśny, Polskie studia nad męskością, [w:] Zeszyty Etnologii Wrocławskiej, nr 1, Wrocław 2009, s. 13.

[59] Z. Krzak, op. cit., s. 20.

[60] Jako uzupełnienie wątku zacytuję Svetlanę Slapšak, piszącą w tekście zatytułowanym U ženskoj književnosti zanimljivo je ono što ne može videti na televiziji, o figurze Bałkanki, jako o kobiecej ikonie XX wieku: Balkanka je izuzetna jer se na njenoj istoriji može pratiti kontinuitet patriarhata od antike do danas, kao ni u jednom drugom evropskom istorijsko-geografskome kontekstu. Ta je istorija fascinantna zbog stalnog dogovaranja, cenjkanja i borbe između radova, u društvome systemu koji je neprekidni niż improvizacija oko osnovne patriarhalne potrebe: ograničavanja i kontrole ženske seksualnosti, da bi se omogućio i održao muški autoritet. Źródło:http://www.knjizara.com/index.php?gde=@http%3A//www.knjizara.com/pls/sasa/knjizara.s_to%3Fcttid.%3D14%26cpib%3D18769%26za%3D@. Data pobrania: 13.05.10.

[61] Por. P. Dybel, op. cit., s. 63.

[62] S. B. Ortner, [w:] H. L. Moore, Płeć kulturowa i status – wyjaśnienie sytuacji kobiet, [w:] Badanie kultury. elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2005, s. 312.

[63] Por. Ibidem, s. 312.

[64] Por. H. L. Moore, Płeć kulturowa i status – wyjaśnienie sytuacji  kobiet, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempy, E. Nowacka, Warszawa 2005, s. 313.

[65] S. Slapšak, [w:] J. Hlapec-Đorđević, op. cit., s. 170.